قوتابخانە هزریە جوگرافیەکان / بەشی سێیەم / قوتابخانەی سازاندن

د.حكمت عبدالعزيز الحسيني

-3: قوتابخانەی سازاندن                                                                               
    بانگەشە کارانی ئەو ئاراستە نوێیە لە جوگرافیادا بیر وڕای نوێیان هێنایە ئاراوە کە سەر لە نوێ باوەڕیان بە ئەڵبەتی (حەتمیەت) هێنایەوە بەڵام بێ ئوەی فرە رۆیی بکەن لە پێدان بایەخی تەواو وڕەها بە ژینگە، بیر وبۆچوونەکانیان بە بیر وڕای (ئەڵبەتی (حەتمی)) میانڕەو هەژمار دەکرێن کە زۆر جار کار لە سەر بە یەک گەیاندن وسازاندنی نێوان هەر دوو بیر وڕای ئەڵبەتیەکان Determinisms وتواناییەکان possibilism. دەکەن، ئەو ئاراستە نوێیە بە ئاراستەی سازاندن یاخود قوتابخانەی سازاندن ناسێندرا، ئەرکی ئەو ئاراستەیە ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەبوو لە سەر پەیوەندیەکانی نێوان سروشت ومرۆڤ بە شێوازێکی شیکاری قووڵ لە سەر بنچینەی باوەڕ هێنانی بەوەی گۆڕاوە جوگرافیەکان لە دەرەئەنجامی کارلێکی نێوان ئەو دوو جەمسەرەن هەر یەکەیان بە پێی بڕی کار و کاریگەریکەیەوە(70). جێگەی ئاماژەیە (گریفس تایلۆر)(12*) بە روون ترین شێوە باشترین نوێنەرایەتیکەری ئەو ئاراستەیە، بە ڕِای ئەو ژینگە لە پۆلیسێکی هات وچۆ ئەچێ کاتێک رێگە جووڵەی هات وچۆ ئەدات وساتێکیش دەیوەستێنێ یان رایدەگرێت یان خێراییەکەی ئەگۆرێت لە بەر ئەم هۆیە دەستەواژەی (stop-and-go-determinism) (هزری ئەڵبەتی – بووەستە – و- بڕۆ) بەکار هێنا، چونکە ناکرێت بەکارهێنانی ژینگە هەمووی بە هۆی کاری مرۆڤەوە بێت بەڵکو دەبێ لە هەمان کاتدا ژینگەش شایستەیی وگونجاوی ئەو بەکارهێنانەی تێدا هەبێت ودەستی هاوکاری بۆ مرۆڤ بنێرێت. هەروەها دانانی پلان بۆ پەرەپێدان وپێشخستنی هەر ناوچەیەک لە ناوچەکان جیهان تەنها بە پێی بژاردن وئارەزووی مرۆڤ ئەنجام نادرێت، بەڵکو ئەوکارە دەبێ گونجاو بێت ورێککەوێت لەگەڵ ژینگە ومەرجەکانی. هاوکات ئەو توانا وهەل ودەرفەتانەی ژینگە پێشەکەشیان دەکات ودەیانخاتە بەر دەست لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە جیاوازن ویەکسان نین، هەندێکیان تەنها پێویستیان بە کۆششێکی کەمی مرۆڤەوە هەیە، هەندێکی دیکەشیان پێویستیان بە بەربەرەکانێی وململانێی هەمیشەییە، وهەندێکیشیان ژینگەیەکی دەوڵەمەندیان هەیە وبەرهەمی زۆر دەدەن وهەندێکیشیان هەژار وکەم بەرهەمن جا بەو شیویە. راستە مرۆڤە خۆی هەڵبدەبژێرێت وخۆی کۆشش دەکات وماندوو دەبێـت بەڵام ژینگە کاردانەوەی دەبێـت وبەخشش دەکات، ومرۆڤیش ناتوانیت لە رەگ وریشەوە بارودرخە سروشتیەکان بگۆڕێت بەڵکو ئەو تەنها دەتوانێ هەمواریان کات ولە پێناو بەرژەوەندی خۆی دەستکاریان بکات، لە راستیشدا جیوازیەکانی نێوان ئەڵبەتی (حەتمیەت) وتوانایی نوێ زۆر گەورە نین، بەڵکو بە ئاسان دەتوانرێت نێوانیان بسازێنرێت(71). بێگومان تواناکانی مرۆڤ بۆ کۆنترۆڵ کردنی لافاوەکانی رووبارەکان یان لغاو کردنیان، یان کاری چاندنی بنار ونشێوی چیاکان ودروست کردنی بەنداو وبەربەستەکان وئەمباراوەکان وپردەکان وتونێلەکان ودەست رەنگینی کردن لە بە کارهێنانی دەرامەتەکانی زەوی بەو هۆکار وتاوانایانەی هەیەتی جیاوازی هەیە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکەوە لە رووی کات وشوێنەوە(72).

قوتابخانە هزریە جوگرافیەکان ...بەشی دووەم (قوتابخانەی توانایی possibilizm)

د.حكمت عبدالعزيز حمد حوسيني

قوتابخانەی توانایی (ئیمکانی):   (Possibilism)                                                                                            
ڕاو وبۆچوونەکان وبنەما هزریەکانی ئەو قوتابخانەیە دژی ئەوانی قوتابخانەی (حەتمیە)، کاتێک نکۆڵی لەکاریگەری فاکتەرە سروشتیەکان وژینگە لە سەر مرۆڤ ناکەنەوە، کەچی پەیوەندی ئەڵبەتیانەی (حەتمیانەی) نێوان مرۆڤ وژینگە ڕەت دەکەنەوە لە رووی بە فەرمان ڕەوا ناساندنی ژینگە وفەرمان بە سەرکراو ناساندنی مرۆڤەوە، بەڵکو لە روانگەی ئەواندا مرۆڤ چەندەها رۆڵ وبژاردەی لە بەر دەست دایە وباشترینیان هەڵدەبژێرێت، واشی بۆ دچن مرۆڤ کاردانەوەی بۆ فاکتەرە سروشتیەکان وبارودۆخەکانی ژینگە هەیە بەڵام ملکەچیان نا بێت.(57)
ویڕای راستی ودروستی زۆرێک لە نووسینەکانی پشتیوانانی قوتابخانەی (ئەڵبەتی جوگرافی) بەڵام زۆر جار ناکرێت جوگرافیای نوێ لە سەر ئەو چەشنە بیر کردنەوەیە بڕوات. لە بەر ئەوەی جوگرافیا ناتوانێت کاریگەری مرۆڤ پشت گوێ بخات لە سەر گۆڕین ودەستکاری کردنی ژینگە وبەکار هێنانی دوای خستنیە ژێر رکێف ودەسڵات وبەرژەوەندی وسوودی خۆی، لە راستیشدا لە زۆربەی بارەکاندا (زۆر جار) ولە ئەنجامی بە دوا داچوونەکانی تایبەت بە کاریگەری مرۆڤ لە سەر ژینگەی سروشتیدا دەردەکەوێت مرۆڤ فاکتەرێکی ئەرێنیە وژینگەی سروشتی بە تەنیا ناتوانێت زۆرێک لە دیاردە مرۆییە جیاوازەکان وجۆراو وجۆرەکان وهاوشێوەکان روون بکاتەوە.
هاوشێوەیی ژینگەی سروشتیش مەرج نیە هەمان تەرزی مرۆیی بێنێتە ئەنجام چونکە پەیوەستە بە سروشتی مرۆڤ وتوانای جەستەیی وئاستی ( بیرکردنەوەی) مێشکی (عەقڵی) وخۆ رێکخستنی رامیاری وئابوورییەوە، هەروەها داواکاریەکانی وئارەزووەکانی وپێکهاتە کۆمەڵایەتیەکەی، هەروەها پەیوەستە بە چەندین لایەنی زۆر وجۆراو جۆر دیکە کە زۆربەیان گرێدراوی بارودۆخە مرۆییەکانن(58).
بۆیە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە راپەڕینێکی مەزن روویدا بە سەر قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) کە باوەڕی باوی نووسەرانی سەدەی نۆزدەیەم بوو کە تا ناوەڕاستی ئەو سەدەیەش پێیان وابوو ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەر دیاردە سروشتیەکان، ئەو خولگەیەیە کە دەبێ لێکۆڵینەوە جوگرافیەکان بە دەوریدا بخولێنەوە ورەت کردنەوەی بوونی هێچ رۆڵێک بۆ مرۆڤ کە شایستەی باس کردن بێت. و بەهۆی پێشکەوتنی جوگرافیای هەرێمی ومرۆیی لە سەر دەستی هەر یەکێ لە (فیدال دی لابلاش) (10*) لە فەڕەنسادا و(ئەڵفرێد هتنەر) لە ئەڵمانیادا شوێنەواری کاریگەری لە سەر روونبوونەوەی بیرۆکەی جوگرافیای مرۆیی هەبوو وژینگە چیتر تەنها دامەزرانی (بنیاتی) سروشتی یاخود فیزیۆگرافی نەبوو، بەڵکو لە هەمان کاتدا پێکهاتەی مرۆییشی لە خۆیەوە دەگرت، بەو شێوەیەش جوگرافیای مرۆیی بوو بە شتێکی تێکهەڵکراو کە چەندەها دیاردەی سروشتی ومرۆیی بە یەکتر گرێدەدایەوە لە چەند پەیوەندیەکی زیندوو وچاڵاکدا.(59)
ئەو پێشکەوتنە زانستی وتەکنۆلۆجیەی مرۆڤ بە دەستی هێنا وبە هۆیەوە بە زۆرێک لە ئاستەنگە سروشتیەکانەوە زاڵ بوو، رێگەی بۆ دەرکەوتنی ئەو ئاراستەیە خۆش کرد لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکاندا کە لە سەرەتادا رەگەکانی لای (فیدال دی لابلاش) پەیدا بوون ودواتر لای (لوسیان فیڤەر)و(جەین برەین) و(کارل ساوەر) وە(11*) لە دواترا(60).
    (لووسیان فیڤەر) بە جۆش وخرۆشترینی کەسێک بۆ قوتابخانەی توانایی، وسەر سەخترین هێڕش بەرانی سەر قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) بوو(61) وهەوڵی بەدەست هێنانی بەڵگەکانی سەلمێنەری بەر تەسکی ئاسووی بینینی خاوەنانی قوتابخانەی ئەڵبەتی جوگرافی وسەلماندنی بە هەڵە چوونی بیر وڕاکانیانی دەدا(62)، پەرتووکەکەی بە ناوونیشانی (زەوی وپێشکەوتنی مرۆڤایەتی) بە یەکێ لە پەرتووکە هەرە گرنگەکانی بواری هزری جوگرافی هەژمار دەکرێت لەو لایەنەدا. لە دیدی (فیڤەر) دا (مرۆڤ  رۆڵی یەکەم دەگێرێت لە شانۆگەری پەیوەندیە گشتی وهەمیشەیی وپتەوەکانی نێوان خۆی ونێوانی سروشتدا. بەردەوام دەبێت لە بەکارهێنانی سروشت بۆ مەبەستەکانی خۆی. ئەو لەو بەکارهێنانەدا، بەڵکو لە پێناو ئەو بەکارهێنانە، دەستکاری دەکات ودەستی تێوەردەدات تا وای لێبکات خزمەتی مەبەستەکانی خۆی پێبکات، بەڵام ئەو شتەی کار لەو دەکات پاڵنەرێتی بۆ ئەو کارە هێزێکە لە قووڵایی ناخی ئەو دایە، هێزێکە هەموومان دەیناسین، کە بەرژەوەندیەکانێتی).(63)
    ئیدی جوگرافیناسانی دەرەوەی فەڕەنسا بەرەو پیلی بیرو بۆ چوونەکانی قوتابخانەی توانایی هاتن وپێشوازیان لێی کرد لە نووسینەکانیاندا، ولە بە سەرگەرمترین پێشوازی کەرانی لە بریتانیادا (رۆکسبی وفلێر) بوون ولە ئەمریکاشدا (بۆمان) و(کارل ساوێر) وەک لە پێشوودا باسی لێوە کرا.
    رۆکسبی (1880-1947ز) لە گەورە جوگرافیناسە دێرینەکانی بریتانیایە هەروەها فلێریش، رۆکسبی لە ساڵی 1930ی ز تەقەلڵای دەستنیشانکردنی بابەتەکانی جوگرافیای مرۆیی کرد ومەبەستەکانی روون کردەوە، کە بابەتە جوگرافیەکانی لە بۆ چوونی ئەودا پوخت دەبنەوە لە:
1-    خۆ گونجاندنی گرووپە مرۆییەکان لە گەڵ ژینگەی سروشتی وئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەریانەوە هەر لە نێو سنووری ژینگەکانی خۆیاندا.
2-    ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەر پەیوەندیەکانی نێوان دانیشتوانەکانی هەرێمە جۆراو جۆرەکان دوای ئەوەی خۆیان گونجاند لەگەڵ بارودۆخی ژینگەکانی خۆیان وئەنجامدانی گۆڕانکاریان تیایاندا وهەڵسان بە ئەنجامدانی چاڵاکی شیاو وگونجاو وئاراستە کردنی ئەو چاڵاکیانە بە پێی بارودخەکانی ژینگەکانیاندا.
لەو کاتەی بابەتی بایەخ پێدان وتەوەری لێکۆڵینەوە لای (فلێر) ڕا هاتنی مرۆڤ وگیان لەبەرەکان بوو لەگەڵ بار ودۆخەکانی کەش وئاو وهەوا بوو. بۆیە بۆ نموونە لەو باریەوە دەڵێ ( دانیشتوانی کیشوەری ئیفریقیای کەمەرەیی (کەمەرەی زەوی)، بەتایبەت رەش پێستە بێگەردەکان، زیندەوەرانێکن جەستەیان لەسەر بە زووترین کات رزگار بوون لە گەرمی ژینگەکەیان ڕا هاتووە). وگریمانەی فلێریش لە بارەی بوونی خەسڵەتی تایبەت بە هەر رەیسێک یاخود رەگەزێن پەیوەندی بەو بابەتەوە هەیە، بۆیە رێسی ئەلپی بۆ نموونە خۆیان بەلای گیانی لادێیی نەریتی لادەدەن ولێهاتووی دەردەخەن لەو پیشانەی پێویستیان بە کارامەیی ووردەکایەوە هەیە.(64)
    لە راستیدا هێنانە کایەوەی بیرۆکەی هەرێمی مرۆیی لە سەرەتاکانی  سەدەی بیستەمدا ولە نووسینەکانی فلێر لە بارەی جوگرافیای مرۆییەوە بە گشتی، وبە تایبەت لە لە ئۆروپای رۆژئاوادا کاریگەری دیاری خۆی هەبوو لە بەرەو پێش چوون وروونکردنەوەی بیرۆکەی جوگرافیای مرۆییدا(65) لێرەدا پێویستە لە سەرمان هەڵوەستەیەک لە سەر ( فیداڵ دی لابلاش ) بکەین، کەدامەزرێنەری قوتابخانەی تواناییە کە خۆی لە بابەتی جەخت کردنەوە لە سەر یەک پارچەیی بابەتی جوگرافیا پوخت دەکاتەوە ولە دیدگەی ئەودا شتێک نیە پێی بگوتریت جوگرافیای مرۆیی بە دەر بێت لە بوونی بنەما وبنچینەی سروشتی. هەروەها رێگایەک نیە بۆ دەرخستنی ئەو یەک پارچەییە تەنها بە پەیڕەوکردنی رێبازی (میتۆدی) هەرێمی نەبێت. سەرباری ئەوەش پێی وایە هیچ شتێک نیە لە سروشتی جوگرافیادا یاسا جوگرافیایەکانی بۆ دابنرێت ئەگەر چی سەرکەوتووش بوو بێت لە دانانی گشتاندنەکان(66). بۆیە رێبازێکی دانا کە پێکهاتبوو لە شەش باوەڕ وبنەما کە بنەما وکۆڵەگەی هەژمارکردن لە جوگرافیای فەڕەنسیدا کە تا چارەگی یەکەم سەدەس بیستەمدا هەر باو بوون پێکهاتبوون لە:
1-    یەک پارچەیی دیاردە سروشتیەکان، بە واتای دیاردە سروشتیەکان پشت بە یەکترەوە دەبەستن.
2-    تێبینی کردنی ئەو گۆڕِانکاریانە وهەموارکردنانەی بەسەر دیاردە سروشتیەکاندادێن بە تایبەت ئەوانەی پەیوەنیدان بە ئاووهەوا هەیە.
3-    بایەخدانی جوگرافیا بە هەموو ئەو دیاردانەی لەسەر رووی زەویدا دەردەکەون.
4-    پێویستی هەیە بە داننان بە بەهێزی ژینگە لە رووی شێوە وجۆرە جیا جیاکانیەوە وەک بۆ نموونە پشتێنە وناوچە رووەکیەکانی دەوران دەوری زەوی و پێویستی بوون بە ڕاهێنانی ژیانی مرۆڤ لەگەڵیاندا لەو ناوچانەدا.
5-    پێویستی بوون بە رێگایەکی زانستی بۆ پێناسە کردنی دیاردە سروشتی ومرۆییە جیا جیاکان ودابەشکردنیان.
6-    داننان بەو رۆڵە مەزنەی مرۆڤ دەیگێڕێت لە هەموار کردن ودەستکاریکردنی ژینگە بنەڕەتیەکەی خۆی.(67)

بە هەر بار بە ڕای گەورە هەڵگرانی پەیامی ئەو قوتابخانەیە  شتێک نیە بە ناوی پێویستی بەڵکو شتێک هەیە بە ناوی تواناکان، ولە بەر ئەوەی مرۆڤ گەورە وسەرداری ئەو توانایانەیە وبە سەریاندا زاڵە (هەر ئەەش باوە لە بواری لێکۆڵینەوە جوگرافیە سروشتیەکاندا)، بۆیە هەر ئەو بەکارهێنانە دیاری دەکات، هەر لە بەر ئەو هۆیەشەوە دەبێ مرۆڤ لە پایەی یەکەم وریزی پێشەوە دابنرێت، وە تا ڕادەیەکی زۆر، بە بەلاوەنانی رۆڵی مرۆڤدا توخمە سروشتیەکانی ژینگە جێگیر نین، بەڵام چەڵاکیەکان وئارەزووەکانی مرۆڤن بوونەتە هۆی ئەوەی ئەو توخمە ژینگەییانە ببن بە فاکتەرانێکی گۆڕاو وجووڵاوەوە لە دەرەنجامی جووڵەو وبزاوتی خودی مرۆڤ خۆی.(68) لە بنەڕەتدا هۆکاری ناکۆکی وبە یەک نەگەیشتن و روو بە ڕووبونەوەی نێوان هەردوو قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) لە گەڵ قوتابخانەی توانایی خۆی لە بێ هاوتایی (نا هاۆشێوەیی وبێ وێنەیی) سروشت لای پێشەنگانی قوتابخانەی یەکەمدا وبێ هاوتایی مرۆڤ لای پەیڕەوانی قووتابخانەی دووەمدا دەنوێنێت. دیاریشە تووندی ئەو گفتوگۆ وگەنگەشەیەی نێوانیان بووەتە هۆی بەرهەمهێنانی پێشکەوتن وهێنانە کایەوەی جێدەستی بە پێزی زانستیانەی زۆر وجۆراوجۆرەوە لە بواری هزری جوگرافیایی نوێدا، بەڵام ئەوەش راستە بگوترێت هەر ئەو شتەش بووە هۆی دەرکەوتنی ئاراستەیەکی نوێ لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکاندا کە زەمینەی ژیاو سەپاندی بە سەریدا، و راستیە زانستیەکان بوونە هۆکاری دەرکەوتنی، وە بانگەشەکارانی ئەو ئاراستە نوێیە رەتیان کردەوە خۆیان بەلای هیچ کام لەو دوو جەمسەرەدا بشکێننەوە،ولایەنگیری هیچ کامێکیان بکەن(69).