قوتابخانە هزریە جوگرافیەکان / بەشی سێیەم / قوتابخانەی سازاندن

د.حكمت عبدالعزيز الحسيني

-3: قوتابخانەی سازاندن                                                                               
    بانگەشە کارانی ئەو ئاراستە نوێیە لە جوگرافیادا بیر وڕای نوێیان هێنایە ئاراوە کە سەر لە نوێ باوەڕیان بە ئەڵبەتی (حەتمیەت) هێنایەوە بەڵام بێ ئوەی فرە رۆیی بکەن لە پێدان بایەخی تەواو وڕەها بە ژینگە، بیر وبۆچوونەکانیان بە بیر وڕای (ئەڵبەتی (حەتمی)) میانڕەو هەژمار دەکرێن کە زۆر جار کار لە سەر بە یەک گەیاندن وسازاندنی نێوان هەر دوو بیر وڕای ئەڵبەتیەکان Determinisms وتواناییەکان possibilism. دەکەن، ئەو ئاراستە نوێیە بە ئاراستەی سازاندن یاخود قوتابخانەی سازاندن ناسێندرا، ئەرکی ئەو ئاراستەیە ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەبوو لە سەر پەیوەندیەکانی نێوان سروشت ومرۆڤ بە شێوازێکی شیکاری قووڵ لە سەر بنچینەی باوەڕ هێنانی بەوەی گۆڕاوە جوگرافیەکان لە دەرەئەنجامی کارلێکی نێوان ئەو دوو جەمسەرەن هەر یەکەیان بە پێی بڕی کار و کاریگەریکەیەوە(70). جێگەی ئاماژەیە (گریفس تایلۆر)(12*) بە روون ترین شێوە باشترین نوێنەرایەتیکەری ئەو ئاراستەیە، بە ڕِای ئەو ژینگە لە پۆلیسێکی هات وچۆ ئەچێ کاتێک رێگە جووڵەی هات وچۆ ئەدات وساتێکیش دەیوەستێنێ یان رایدەگرێت یان خێراییەکەی ئەگۆرێت لە بەر ئەم هۆیە دەستەواژەی (stop-and-go-determinism) (هزری ئەڵبەتی – بووەستە – و- بڕۆ) بەکار هێنا، چونکە ناکرێت بەکارهێنانی ژینگە هەمووی بە هۆی کاری مرۆڤەوە بێت بەڵکو دەبێ لە هەمان کاتدا ژینگەش شایستەیی وگونجاوی ئەو بەکارهێنانەی تێدا هەبێت ودەستی هاوکاری بۆ مرۆڤ بنێرێت. هەروەها دانانی پلان بۆ پەرەپێدان وپێشخستنی هەر ناوچەیەک لە ناوچەکان جیهان تەنها بە پێی بژاردن وئارەزووی مرۆڤ ئەنجام نادرێت، بەڵکو ئەوکارە دەبێ گونجاو بێت ورێککەوێت لەگەڵ ژینگە ومەرجەکانی. هاوکات ئەو توانا وهەل ودەرفەتانەی ژینگە پێشەکەشیان دەکات ودەیانخاتە بەر دەست لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە جیاوازن ویەکسان نین، هەندێکیان تەنها پێویستیان بە کۆششێکی کەمی مرۆڤەوە هەیە، هەندێکی دیکەشیان پێویستیان بە بەربەرەکانێی وململانێی هەمیشەییە، وهەندێکیشیان ژینگەیەکی دەوڵەمەندیان هەیە وبەرهەمی زۆر دەدەن وهەندێکیشیان هەژار وکەم بەرهەمن جا بەو شیویە. راستە مرۆڤە خۆی هەڵبدەبژێرێت وخۆی کۆشش دەکات وماندوو دەبێـت بەڵام ژینگە کاردانەوەی دەبێـت وبەخشش دەکات، ومرۆڤیش ناتوانیت لە رەگ وریشەوە بارودرخە سروشتیەکان بگۆڕێت بەڵکو ئەو تەنها دەتوانێ هەمواریان کات ولە پێناو بەرژەوەندی خۆی دەستکاریان بکات، لە راستیشدا جیوازیەکانی نێوان ئەڵبەتی (حەتمیەت) وتوانایی نوێ زۆر گەورە نین، بەڵکو بە ئاسان دەتوانرێت نێوانیان بسازێنرێت(71). بێگومان تواناکانی مرۆڤ بۆ کۆنترۆڵ کردنی لافاوەکانی رووبارەکان یان لغاو کردنیان، یان کاری چاندنی بنار ونشێوی چیاکان ودروست کردنی بەنداو وبەربەستەکان وئەمباراوەکان وپردەکان وتونێلەکان ودەست رەنگینی کردن لە بە کارهێنانی دەرامەتەکانی زەوی بەو هۆکار وتاوانایانەی هەیەتی جیاوازی هەیە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکەوە لە رووی کات وشوێنەوە(72).

قوتابخانە هزریە جوگرافیەکان ...بەشی دووەم (قوتابخانەی توانایی possibilizm)

د.حكمت عبدالعزيز حمد حوسيني

قوتابخانەی توانایی (ئیمکانی):   (Possibilism)                                                                                            
ڕاو وبۆچوونەکان وبنەما هزریەکانی ئەو قوتابخانەیە دژی ئەوانی قوتابخانەی (حەتمیە)، کاتێک نکۆڵی لەکاریگەری فاکتەرە سروشتیەکان وژینگە لە سەر مرۆڤ ناکەنەوە، کەچی پەیوەندی ئەڵبەتیانەی (حەتمیانەی) نێوان مرۆڤ وژینگە ڕەت دەکەنەوە لە رووی بە فەرمان ڕەوا ناساندنی ژینگە وفەرمان بە سەرکراو ناساندنی مرۆڤەوە، بەڵکو لە روانگەی ئەواندا مرۆڤ چەندەها رۆڵ وبژاردەی لە بەر دەست دایە وباشترینیان هەڵدەبژێرێت، واشی بۆ دچن مرۆڤ کاردانەوەی بۆ فاکتەرە سروشتیەکان وبارودۆخەکانی ژینگە هەیە بەڵام ملکەچیان نا بێت.(57)
ویڕای راستی ودروستی زۆرێک لە نووسینەکانی پشتیوانانی قوتابخانەی (ئەڵبەتی جوگرافی) بەڵام زۆر جار ناکرێت جوگرافیای نوێ لە سەر ئەو چەشنە بیر کردنەوەیە بڕوات. لە بەر ئەوەی جوگرافیا ناتوانێت کاریگەری مرۆڤ پشت گوێ بخات لە سەر گۆڕین ودەستکاری کردنی ژینگە وبەکار هێنانی دوای خستنیە ژێر رکێف ودەسڵات وبەرژەوەندی وسوودی خۆی، لە راستیشدا لە زۆربەی بارەکاندا (زۆر جار) ولە ئەنجامی بە دوا داچوونەکانی تایبەت بە کاریگەری مرۆڤ لە سەر ژینگەی سروشتیدا دەردەکەوێت مرۆڤ فاکتەرێکی ئەرێنیە وژینگەی سروشتی بە تەنیا ناتوانێت زۆرێک لە دیاردە مرۆییە جیاوازەکان وجۆراو وجۆرەکان وهاوشێوەکان روون بکاتەوە.
هاوشێوەیی ژینگەی سروشتیش مەرج نیە هەمان تەرزی مرۆیی بێنێتە ئەنجام چونکە پەیوەستە بە سروشتی مرۆڤ وتوانای جەستەیی وئاستی ( بیرکردنەوەی) مێشکی (عەقڵی) وخۆ رێکخستنی رامیاری وئابوورییەوە، هەروەها داواکاریەکانی وئارەزووەکانی وپێکهاتە کۆمەڵایەتیەکەی، هەروەها پەیوەستە بە چەندین لایەنی زۆر وجۆراو جۆر دیکە کە زۆربەیان گرێدراوی بارودۆخە مرۆییەکانن(58).
بۆیە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە راپەڕینێکی مەزن روویدا بە سەر قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) کە باوەڕی باوی نووسەرانی سەدەی نۆزدەیەم بوو کە تا ناوەڕاستی ئەو سەدەیەش پێیان وابوو ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەر دیاردە سروشتیەکان، ئەو خولگەیەیە کە دەبێ لێکۆڵینەوە جوگرافیەکان بە دەوریدا بخولێنەوە ورەت کردنەوەی بوونی هێچ رۆڵێک بۆ مرۆڤ کە شایستەی باس کردن بێت. و بەهۆی پێشکەوتنی جوگرافیای هەرێمی ومرۆیی لە سەر دەستی هەر یەکێ لە (فیدال دی لابلاش) (10*) لە فەڕەنسادا و(ئەڵفرێد هتنەر) لە ئەڵمانیادا شوێنەواری کاریگەری لە سەر روونبوونەوەی بیرۆکەی جوگرافیای مرۆیی هەبوو وژینگە چیتر تەنها دامەزرانی (بنیاتی) سروشتی یاخود فیزیۆگرافی نەبوو، بەڵکو لە هەمان کاتدا پێکهاتەی مرۆییشی لە خۆیەوە دەگرت، بەو شێوەیەش جوگرافیای مرۆیی بوو بە شتێکی تێکهەڵکراو کە چەندەها دیاردەی سروشتی ومرۆیی بە یەکتر گرێدەدایەوە لە چەند پەیوەندیەکی زیندوو وچاڵاکدا.(59)
ئەو پێشکەوتنە زانستی وتەکنۆلۆجیەی مرۆڤ بە دەستی هێنا وبە هۆیەوە بە زۆرێک لە ئاستەنگە سروشتیەکانەوە زاڵ بوو، رێگەی بۆ دەرکەوتنی ئەو ئاراستەیە خۆش کرد لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکاندا کە لە سەرەتادا رەگەکانی لای (فیدال دی لابلاش) پەیدا بوون ودواتر لای (لوسیان فیڤەر)و(جەین برەین) و(کارل ساوەر) وە(11*) لە دواترا(60).
    (لووسیان فیڤەر) بە جۆش وخرۆشترینی کەسێک بۆ قوتابخانەی توانایی، وسەر سەخترین هێڕش بەرانی سەر قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) بوو(61) وهەوڵی بەدەست هێنانی بەڵگەکانی سەلمێنەری بەر تەسکی ئاسووی بینینی خاوەنانی قوتابخانەی ئەڵبەتی جوگرافی وسەلماندنی بە هەڵە چوونی بیر وڕاکانیانی دەدا(62)، پەرتووکەکەی بە ناوونیشانی (زەوی وپێشکەوتنی مرۆڤایەتی) بە یەکێ لە پەرتووکە هەرە گرنگەکانی بواری هزری جوگرافی هەژمار دەکرێت لەو لایەنەدا. لە دیدی (فیڤەر) دا (مرۆڤ  رۆڵی یەکەم دەگێرێت لە شانۆگەری پەیوەندیە گشتی وهەمیشەیی وپتەوەکانی نێوان خۆی ونێوانی سروشتدا. بەردەوام دەبێت لە بەکارهێنانی سروشت بۆ مەبەستەکانی خۆی. ئەو لەو بەکارهێنانەدا، بەڵکو لە پێناو ئەو بەکارهێنانە، دەستکاری دەکات ودەستی تێوەردەدات تا وای لێبکات خزمەتی مەبەستەکانی خۆی پێبکات، بەڵام ئەو شتەی کار لەو دەکات پاڵنەرێتی بۆ ئەو کارە هێزێکە لە قووڵایی ناخی ئەو دایە، هێزێکە هەموومان دەیناسین، کە بەرژەوەندیەکانێتی).(63)
    ئیدی جوگرافیناسانی دەرەوەی فەڕەنسا بەرەو پیلی بیرو بۆ چوونەکانی قوتابخانەی توانایی هاتن وپێشوازیان لێی کرد لە نووسینەکانیاندا، ولە بە سەرگەرمترین پێشوازی کەرانی لە بریتانیادا (رۆکسبی وفلێر) بوون ولە ئەمریکاشدا (بۆمان) و(کارل ساوێر) وەک لە پێشوودا باسی لێوە کرا.
    رۆکسبی (1880-1947ز) لە گەورە جوگرافیناسە دێرینەکانی بریتانیایە هەروەها فلێریش، رۆکسبی لە ساڵی 1930ی ز تەقەلڵای دەستنیشانکردنی بابەتەکانی جوگرافیای مرۆیی کرد ومەبەستەکانی روون کردەوە، کە بابەتە جوگرافیەکانی لە بۆ چوونی ئەودا پوخت دەبنەوە لە:
1-    خۆ گونجاندنی گرووپە مرۆییەکان لە گەڵ ژینگەی سروشتی وئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەریانەوە هەر لە نێو سنووری ژینگەکانی خۆیاندا.
2-    ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەر پەیوەندیەکانی نێوان دانیشتوانەکانی هەرێمە جۆراو جۆرەکان دوای ئەوەی خۆیان گونجاند لەگەڵ بارودۆخی ژینگەکانی خۆیان وئەنجامدانی گۆڕانکاریان تیایاندا وهەڵسان بە ئەنجامدانی چاڵاکی شیاو وگونجاو وئاراستە کردنی ئەو چاڵاکیانە بە پێی بارودخەکانی ژینگەکانیاندا.
لەو کاتەی بابەتی بایەخ پێدان وتەوەری لێکۆڵینەوە لای (فلێر) ڕا هاتنی مرۆڤ وگیان لەبەرەکان بوو لەگەڵ بار ودۆخەکانی کەش وئاو وهەوا بوو. بۆیە بۆ نموونە لەو باریەوە دەڵێ ( دانیشتوانی کیشوەری ئیفریقیای کەمەرەیی (کەمەرەی زەوی)، بەتایبەت رەش پێستە بێگەردەکان، زیندەوەرانێکن جەستەیان لەسەر بە زووترین کات رزگار بوون لە گەرمی ژینگەکەیان ڕا هاتووە). وگریمانەی فلێریش لە بارەی بوونی خەسڵەتی تایبەت بە هەر رەیسێک یاخود رەگەزێن پەیوەندی بەو بابەتەوە هەیە، بۆیە رێسی ئەلپی بۆ نموونە خۆیان بەلای گیانی لادێیی نەریتی لادەدەن ولێهاتووی دەردەخەن لەو پیشانەی پێویستیان بە کارامەیی ووردەکایەوە هەیە.(64)
    لە راستیدا هێنانە کایەوەی بیرۆکەی هەرێمی مرۆیی لە سەرەتاکانی  سەدەی بیستەمدا ولە نووسینەکانی فلێر لە بارەی جوگرافیای مرۆییەوە بە گشتی، وبە تایبەت لە لە ئۆروپای رۆژئاوادا کاریگەری دیاری خۆی هەبوو لە بەرەو پێش چوون وروونکردنەوەی بیرۆکەی جوگرافیای مرۆییدا(65) لێرەدا پێویستە لە سەرمان هەڵوەستەیەک لە سەر ( فیداڵ دی لابلاش ) بکەین، کەدامەزرێنەری قوتابخانەی تواناییە کە خۆی لە بابەتی جەخت کردنەوە لە سەر یەک پارچەیی بابەتی جوگرافیا پوخت دەکاتەوە ولە دیدگەی ئەودا شتێک نیە پێی بگوتریت جوگرافیای مرۆیی بە دەر بێت لە بوونی بنەما وبنچینەی سروشتی. هەروەها رێگایەک نیە بۆ دەرخستنی ئەو یەک پارچەییە تەنها بە پەیڕەوکردنی رێبازی (میتۆدی) هەرێمی نەبێت. سەرباری ئەوەش پێی وایە هیچ شتێک نیە لە سروشتی جوگرافیادا یاسا جوگرافیایەکانی بۆ دابنرێت ئەگەر چی سەرکەوتووش بوو بێت لە دانانی گشتاندنەکان(66). بۆیە رێبازێکی دانا کە پێکهاتبوو لە شەش باوەڕ وبنەما کە بنەما وکۆڵەگەی هەژمارکردن لە جوگرافیای فەڕەنسیدا کە تا چارەگی یەکەم سەدەس بیستەمدا هەر باو بوون پێکهاتبوون لە:
1-    یەک پارچەیی دیاردە سروشتیەکان، بە واتای دیاردە سروشتیەکان پشت بە یەکترەوە دەبەستن.
2-    تێبینی کردنی ئەو گۆڕِانکاریانە وهەموارکردنانەی بەسەر دیاردە سروشتیەکاندادێن بە تایبەت ئەوانەی پەیوەنیدان بە ئاووهەوا هەیە.
3-    بایەخدانی جوگرافیا بە هەموو ئەو دیاردانەی لەسەر رووی زەویدا دەردەکەون.
4-    پێویستی هەیە بە داننان بە بەهێزی ژینگە لە رووی شێوە وجۆرە جیا جیاکانیەوە وەک بۆ نموونە پشتێنە وناوچە رووەکیەکانی دەوران دەوری زەوی و پێویستی بوون بە ڕاهێنانی ژیانی مرۆڤ لەگەڵیاندا لەو ناوچانەدا.
5-    پێویستی بوون بە رێگایەکی زانستی بۆ پێناسە کردنی دیاردە سروشتی ومرۆییە جیا جیاکان ودابەشکردنیان.
6-    داننان بەو رۆڵە مەزنەی مرۆڤ دەیگێڕێت لە هەموار کردن ودەستکاریکردنی ژینگە بنەڕەتیەکەی خۆی.(67)

بە هەر بار بە ڕای گەورە هەڵگرانی پەیامی ئەو قوتابخانەیە  شتێک نیە بە ناوی پێویستی بەڵکو شتێک هەیە بە ناوی تواناکان، ولە بەر ئەوەی مرۆڤ گەورە وسەرداری ئەو توانایانەیە وبە سەریاندا زاڵە (هەر ئەەش باوە لە بواری لێکۆڵینەوە جوگرافیە سروشتیەکاندا)، بۆیە هەر ئەو بەکارهێنانە دیاری دەکات، هەر لە بەر ئەو هۆیەشەوە دەبێ مرۆڤ لە پایەی یەکەم وریزی پێشەوە دابنرێت، وە تا ڕادەیەکی زۆر، بە بەلاوەنانی رۆڵی مرۆڤدا توخمە سروشتیەکانی ژینگە جێگیر نین، بەڵام چەڵاکیەکان وئارەزووەکانی مرۆڤن بوونەتە هۆی ئەوەی ئەو توخمە ژینگەییانە ببن بە فاکتەرانێکی گۆڕاو وجووڵاوەوە لە دەرەنجامی جووڵەو وبزاوتی خودی مرۆڤ خۆی.(68) لە بنەڕەتدا هۆکاری ناکۆکی وبە یەک نەگەیشتن و روو بە ڕووبونەوەی نێوان هەردوو قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) لە گەڵ قوتابخانەی توانایی خۆی لە بێ هاوتایی (نا هاۆشێوەیی وبێ وێنەیی) سروشت لای پێشەنگانی قوتابخانەی یەکەمدا وبێ هاوتایی مرۆڤ لای پەیڕەوانی قووتابخانەی دووەمدا دەنوێنێت. دیاریشە تووندی ئەو گفتوگۆ وگەنگەشەیەی نێوانیان بووەتە هۆی بەرهەمهێنانی پێشکەوتن وهێنانە کایەوەی جێدەستی بە پێزی زانستیانەی زۆر وجۆراوجۆرەوە لە بواری هزری جوگرافیایی نوێدا، بەڵام ئەوەش راستە بگوترێت هەر ئەو شتەش بووە هۆی دەرکەوتنی ئاراستەیەکی نوێ لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکاندا کە زەمینەی ژیاو سەپاندی بە سەریدا، و راستیە زانستیەکان بوونە هۆکاری دەرکەوتنی، وە بانگەشەکارانی ئەو ئاراستە نوێیە رەتیان کردەوە خۆیان بەلای هیچ کام لەو دوو جەمسەرەدا بشکێننەوە،ولایەنگیری هیچ کامێکیان بکەن(69).

قوتابخانە هزریە جوگرافیەکان:    
بەشی یەکەم : قوتابخانەی ئەڵبەتی(حەتمی)determinism                      
د.حکمت عبدالعزیز حمد حوسەینی.
لە ساڵی 1859 ز  هەردوو زانا ریتەر هەمبۆڵت کۆچی دواییان کرد، ئەوەش بە کۆتا هاتنی قۆناغێکی نموونەیی دانرا لە قۆناغەکانی هزری جوگرافیدا، لەو کاتەی بڵاو کردنەوەی کتێبی (رەچەڵەکی جۆرەکان) لە لایەن (داروین) وە (*5) لە هەمان ساڵدا بە سەرەتای چەرخی (ماددیەت (مەتریالیست)) دانرا بە هۆی جەخت کردنەوەی کتێبەکە لە سەر هەردوو چەمکی (یاسای سروشتی) ( هۆکاربەندی).
مردنی هەر یەکێ لە ریتەر وهەمبۆڵت مانای تەواو چۆڵ بوونی گۆڕەپانی زانستی جوگرافیای نەگەیاند، وێڕای بوونی هەندێ لە قوتابیانی ریتەر بەڵام کەم وکوڕی هەرە گەورە لە بواری فێرکردنی جوگرافی زانکۆیی دەرکەوت تا وای لێهات زەوی ناسان (جیۆلۆجستەکان) جێگەی جوگرافیناسەکان بگرنەوە لە ووتنەوەی زۆرێک لە بابەتە جوگرافیەکان بە تایبەتی بابەتە سروشتیەکان، وە لە پێشەنگانی ئەو ماوەیە (ئۆسکار بیشل) بوو کە بیرو راکانی پێچەوانەی بیرو راکانی ئەوانی پێش خۆی بوو( 43). بە تایبەتی ئەو خاڵە بە روونی تێبینی دەکرێت تا ئەو رۆژگاری ئەوڕمان، بەوەی هەر یەکێ لە جوگرافیناسان و زەوی ناسان (جیۆلۆجستەکان) راکانی خۆیان بە پەسەند تر لە یەکتر دەزانن تا ئەو رادەی بە رای تۆژەر دەگاتە ئاستی جۆرێک لە دەمارگیری زانستیەوە.
دەرکەوتنی تەوژمە هزریەکان وئەو بیردۆزە زانستیانەی کە لە سەرەتاکانی نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم بڵاو بوونەوە وتەشەنەیان کرد و سەرە ڕای دەرکەوتنی کتێبی راتزل (1844-1904)( *) (جوگرافیای سروشتی) لە ساڵی 1882 ز کاریگەری گەورەیان هەبوو لە سەر پێشکەوتنی رێبازی زانستی جوگرافیا ورۆڵی لە یەک بەستنی نێوان سروشت ومرۆڤدا. سەرباری بایەخدانی هتنەر (*)بە لێکۆڵینەوە هەرێمیەکانەوە بەڵام ئەو کارە رێگری لێنەکرد بۆ ئەوەی بایەخ بە جوگرافیای گشتی بدات لە میانی ئاماژەکردنی بە لە توانا نەبوونی لە یەک جیاکردنەوەیان، چونکە لە لێکۆڵینەوە هەرێمیەکاندا دەتوانرێت بە دوای جیاوازیە شوێنیەکان بگەرێیت بەڵام لە لێکۆڵینەوە گشتیەکاندا پێویستە بە دوای پەیوەندیە شوێنیەکان بگەرێیت (هەرێمیەکان)، لە گەڵ ئەوەشدا ئەو دوانەییە لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکاندا بەردەەوامبوون بە وەرگرتنی دوو شێوە ورواڵەتی سەربەخۆ تا رادەیەکی زۆرەوە. تا وای لێهات هەندێ کەس بانگەشەی ئەوە بکەن جوگرافیا بە یەکێ لە زانستە سروشتیەکان دابنرێت. لەو کاتەی هەندێکی دیکە بە یەکێ زانستە کۆمەڵایەتیەکانیان دادەنا. وە لەگەڵ ئەوەی لێکۆڵینەوە سروشتیەکان پشکی هەرە گەورەی وەرگرت لە رووی بایەخ پێدانەوە لە گەڵ گەڵاڵە بوونی چەمکی جوگرافیادا، بەڵام لێکۆڵینەوە مرۆییەکان بوارێکی گەورەتریان لە دوتردا لە خۆ گرت( 44)، چونکە لێکۆڵینەوە مرۆییەکان لە جوگرافیادا جێگیر نین لە رووی بابەتەکانیانەوە لە بەر زۆر وجۆراوجۆری چاڵاکیەکانی مرۆڤ وهەمیشە پەرەسەندن وپێشکەوتن وگۆڕانیانەوە، لە هەمان کاتیشدا هەمیشە ئەگەری فراوان بوونیان هەیە بە هۆی پێشکەوتنی بەردەوامی بوارەکانی چاڵاکی مرۆڤ وپێویستی بوو بە لە خۆگرتنیانەوە لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکاندا، بەڵام بوارەکانی لێکۆڵینەوە سروشتیەکان سنووردار وجێگیرن ولقە سەرەکیەکانیان هەمیشە هەر وەکو خۆیانن وخۆیان لە جیۆمۆڕفۆلۆجیا وئاووهەوا وهایدرۆلۆجیا ودەرامەتی سروشتی وخاک دەنوێنن، وێڕای تێکهەڵکێشبوون ویەکتر بڕینەوەیان لەگەڵ هەندێ زانستی دیکە سەرە ڕای رێبازی جوگرافیانەوە، بەڵکو پێشکەوتنی ئەوان بەندبوو بەو پەیوەندی لەگەڵ لایەنە مرۆییەکانەوە هەیان بوو، ئەو خاڵەش لەوانەیە نەرێنی بێت لە رووی پێشەکەوتنی لایەنی سروشتی لە جوگرافیادا بەوەی کە بۆی هەیە بێگۆڕێت بۆ لقێکی خودان خەسڵەتێکی خزمەتگوزاری ئەوەی بۆی هەیە رێگری لێبکات لە لایەنەکای بیردۆزە دانان وفەلسەفە ورێباز وپۆلێنکاری وبە دەروازکردنەوە.
لە روانگەی ئەو پێشخستنە دوو قوتابخانە سەریان هەڵدا لە جوگرافیادا کە رۆڵێکی گەورەیان هەبوو لە گەڵالە بووونی لێکۆڵینەوە جوگرافیە نوێکاندا، چ لە رووی رێبازەوە یان لە رووی شێوازەوە کە بریتی بوون لە:
1-    قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی) diterminism
2-    قوتابخانەی توانایی (ئەگەری) (ئیمکانی)

 (Possibilism)

1-    قوتابخانەی ئەڵبەتی (حەتمی):
باوەڕی شوێنکەوتانی ئەو قوتابخانەیە لە بیرۆکەی (سروشت باڵا دەستی یەکەمە لە سەر زەوی ) پوخت دەبێتەوە ولێکۆڵینەوەکانیان لە سەر سروشتدا چڕ کردبۆوە ومرۆڤیان بە ملکەچ وژێر دەستی ئەو دانا وبە گۆی رایەڵی فەرمان ومەرجەکانی سروشتیان دانا لە شوێن وکاتدا ( 45). ئەوەش لە بەرژەوەندی زانستی جیۆمۆڕفۆلۆجیا (زانستی شێوەکانی (دیاردەکانی ) زەوی) دا بوو، کە وای کرد لێکۆڵینەوە جوگرافیەکان لەو بوارە چڕ ببنەوە لە دوای ( ریتەر وهەمبۆڵت) ه، جێگەی ئاماژەیە  (ئۆسکار بیشل ) یەکەم کەس بوو کە دەستی بەو کارە کرد(46).
لە راستیدا راتزل نیگاری دیارترین سیماکانی پێشکەوتنی هزری جوگرافی کێشا لە کۆتاکانی سەدەی نۆزدەیەمدا(47)، لەو کاتەی جوگرافیای مرۆیی لە بارو دۆخی کزیەکی بەهێزەوەی دەناڵی وخەریک بوو خۆی وون بکات (48) بەڵام راتزڵ ( *6) (1844-1904)(هامشەکەی راتزل بگوازرێتەوە بۆ پێشتر) گیانی بە بەردا هێنایەوە وبنەماکانی بۆ دانا ولەوانەیە لە گرنگرنگترین هۆکارەکانی کزبوونی جوگرافیای مرۆیی دابەش بوونی جوگرافیا بوو بە گشتی بۆ هەردوو بەشی جوگرافیا سروشتی وجوگرافیای نەریتی. هەروەها بۆ ئەو پێشکەوتنە گەورەی زانستی کۆمەڵناسی بەخۆیەوە بینی، هزری راتزل بە شیوەی زۆر کەوتبە ژێر گاریگەری بیردۆزەی سەرهەڵدان وبەرزبوونەوەی داروین کە جێبەجێکاریەکانی بە سەر هەموو کارەکانی روون دیاربوون، کاتێک مرۆڤ لای ئەو هاوشێوەی (ئاژەڵ ورووەک) بەرهەم ژینگەن ولە هەموو کاروباری وابەستەی ئەوە وبەدوای کەوتووە ولە بەرامبەریدا دەستە وەستان وبێ توانایە، ویەکەمین پەرتووکی راتزل لە بواری جوگرافیای مرۆیی لە ژێر ناوونیشانی Anthropogeography(49) (7*) لە ساڵی (1882)دا هەر لە دوای ئەویشدا کتێبی (جوگرافیای رامیاری) بڵاوکردەوە، ودەشێت بیرو بۆچوونەکانی راتزل لە لێکۆڵینەوە جوگرافیەکان لە دوو ئاراستەدا پوختکرینەوە:
یەکەمیان: بنەمای جوگرافیای مرۆیی دانا، لە سەر بنچینەیەکی بنەمایی هەرێمی بوو وجەختی لە سەر ئەوە دەکردەوە لایەنە مرۆییەکان دەشێن بکەونە ژێر باڵی لێکۆڵینەوەی بنەمایی رێبازی (میتۆدی) هاوشێ،ەی لاینە سروشتیەکانەوە. دکرێ بووترێت راتزل توانی جوگرافیای مرۆیی لە میتۆدی (هەرێمی) رزگار بکات.
دووەمیشیان: فرە ڕەوی راتزل مل کەچ کردنی مرۆڤ وچاڵاکیەکانی بۆ کاریگەریەکانی ژینگەی سروشتیدا، بەو چەشنەش لەو رووەوە پێشەنگی یەکەم وپێشەوایی خۆی راگەیاند لە ناو یەکێک لە قوتابخانەکانی بیرکردنەوەی جوگرافیدا، کە خۆی لە قوتابخانەی (حەتمی (ئەڵبەتی) ژینگەیی ) دەنواند.
    بیرو ڕاکانی راتزل کاریگەریەکی زۆری لە سەر جوگرافیناساندا هەبوو، نەک تەنها لە ناو ئەڵمانیادا بەڵکو لە دەرەوەی ئاڵمانیاش گەیشتنە فەرەنسا ولە دواتریشدا بۆ ووڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش، لە فەڕەنسادا (دیمۆلان) بە یەکێ لە شوێنکەوتان هەژمار دەکرا وبە بەهێزترین هەڵگرەوەکانی وپەسەند کەرانی بیرو ڕاکانی بوون وبەهۆیەوە پەرتووکێکی بڵاوکردەوە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا بە ناوونیشانی (تەرزی کۆمەڵایەەتی) بە روونی تیایدا (حەتمی) ئەڵبەتی بوونی خۆی راگەیاند( 50)، یەکێک لە ڕا حەتمیەکانی (ئەڵبەتیەکانی) (( رێگاکان ( کە تەنها ئەو هەرێمانە نیە کە گەلە کۆچبەرەکان پێیدا تێدەپەڕن بەڵکو ئەو شوێنانەش دەنوێنن لە دوا جار تێیدا جێگیر دەبن) کەسایەتی گەلان وسیستەمە کۆمەڵایەتیەکانیان پێکدەهێنن))
کاتێک لە پێشەکی پەرتووکەکەی کوتی (( ئەو دانیشتوانەی لە سەر زەویدا بڵاو بوونەتەوە زۆر لەگەڵ یەکتردا جیاوازن، هۆکای ئەو جیاوازیە چییە؟ ئەو وەڵامەی هەمیشە پێشکەش دەکرێت ...رەگەزە، بەڵام رەگەر هیچ شتێک روون ناکاتەوە، چونکە دەبێ ئەوە ئاشکراکەین هۆی پەیدا بوونی رەگەز چیبووە؟ فاکتەری یەکەم ویەکلایی کەرەوە بۆ جیاوازی نێوان گەلان وجۆراو جۆری رەگەزەکان ئەو رێگایانەیە گەلان دەیبڕن ئەو رێگایەکانن لە هەمان کاتدا رەگەز وتەرزی کۆمەلایەتی بەیەکەوە دێینە ئاراوە)، بەڵکو دیمۆلان لەوەش زیاتر رۆیشت کاتێک لە بەشی دووەمی پەرتووکەکەیدا گوتی (( گەر بۆی هەبێ مێژوو خۆی دووبارە کاتەوە هیچ شتێ تیایدا ناگۆڕێ چونکە ئەوەی هەیە کاردانەوەیەکە بەرامبەر هەمان ویست وفەرمانەکانی ئەو ژینگەیە)). لەو بیرو رایانە دەردەکەوێت دیمۆلان هاوشێوەی ئەوانی پێش خۆی لە بانگەوازانی (حەتمی) هەر دوو فاکتەری بۆ ماوەیی ورێسی پشت گۆێ خست وڕا وبۆ چوونە کۆمەڵایەتیەکانی هەر وەک را وبۆچوونەکانی مامۆستاکەی (هنری دیتۆرفیلِ) تا رادەیەکی زۆر رووکاری بوون، چونکە رێچکەی بنچنەی توێژکردنی خێزانی وەرگرت وبایەخی نەدا بە تۆخمە ئالۆزترەکانەوە لە سیستەمی کۆمەڵایەتیدا(51). ولەوانەشە لە دیارترین بانگەشەکەرانی قوتابخانەی (حەتمی) لە ووڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا خاتوو سیمپڵ بێت ئەوەی بە دڵسۆزترین قوتابیەکانی (راتزل) دادەنرێت هەروەها بە یەکێک لە کەڵە (حەتمیەکان) دادەنرێت بە تایبەت لە پەرتووکەکەی خۆیدا بەناوونیشانی (کاریگەریەکانی ژینگەی جوگرافیایی) کە مەبەستی تیایدا ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە بوو لە سەر بیرو راکانی (راتزل) ی مامۆستاکەی وپێشکەش کردنی بیرو بۆچوونەکانی لە بارەی جوگرافیای مرۆڤ بۆ خوێنەرە ئینگلیز زمانەکان. لەوانەیە ئەو دێڕانەی داهاتوو رادەی چۆش وخرۆشی دربڕدڕاوی خاتوو (سیمپڵ) بۆ قوتابخانەی (حەتمی) نیشاندەن:
(( مرۆڤ لە بەرهەمی رووی زەوی ئەوەش مانای ئەونەی کۆڕی زەوی وخاکێکە لە خاکەکانی بەڵکو زەوی لە هەمان کاتدا پروەردەی کرد وخۆراکی پێدا وشێوەی کارەکانی بۆ دیاری کرد وبیرۆکەکانی ئاراستەکرد ووبارودۆخە ناخۆش وسەختەکانی لە بەردەمی دانا تا جەستە وبوێری بەهێز کرد وکێشە وگرفتەکانی ئاودێری خستە بەردەمی ولە هەمان کاتدا چارەسەریەکانیشی بە بن گۆیدا چرپاند))، هەروەها بەڵکو واشی دەبینێت پێکهاتەی جەستەیی مرۆڤ وابەستەی ژینگەیە کە لەهەمان پێشەکیدا دەڵی (( زەوی چۆتە ناو ئێسک وگۆشت وعەقڵ وگیانی، لە ناوچە شاخاویەکاندا ماسوولکەی بە هێزی ئاسنینی بە لاقەکانی داوە تا بە بنارەکاندا دا هەڵگەرێت لەوکاتەی لە کەنار دەریاکاندا ماسوولکەکانی لاقەکانی بە لاوازی هێشتۆتەوە بەڵام لە بەری ئەودا سینگێکی فراوان وبەهێزی پێ بەخشی وقۆڵ وبازووی بەهێز بۆ سەوڵ لێدان(52).
    لەوانەشە بوار نەبێ بۆ نیشاندانی زۆرێک لە بیرو ڕاکانی خاتوو سیمپڵ (8*) ئەوانەی لە پەرتووکەکەیدا داینابوو لەو لێکۆڵینەوەیەدا، بە هۆی ئەوەی هەر یەک شێوازیان وەرگرتبوو، بەڵام ئەوەی دەشێت لە بەرژەوەندی ئەو خاتووەی دابنێین ئەوەیە کە هەندێ بابەتی ورووژاند لە پێشتردا باسیان لێوەنەکرابوو سەرەڕای بوونی هەندێ رەخنەی لەسەری لە رووی نادروستی شیکاری وروونکردنەوەکانی بۆ هەندێ لە دەرەنجامەکان وراستیەکان، هەروەها بە هۆی دانانی هەندێ بیردۆزەی کە مایەی رەزامەندی نەبوون، بەڵام پەرتووکەکەی لە راستیدا بە پڕ بایەخترین پەرتووک دانرا لە بواری جوگرافیای مرۆییدا بە زمانی ئینگلیزی تا بیستەکانی سەدەی بیستەمدا.(53) هەروەها لە لایەنگرانی قوتابخانەی (حەتمی) لە ئەمریکادا پرۆفیسۆر (هاتنتنگتۆن) بوو (9*) کە لەسەرەتایدا ژیانی فەرمانبەریدا بایەخ بە زانستی جیۆلۆجیادا، بەڵام لە دواتردا رێچکەی گۆڕی بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە سەر ئاووهەواو وکاریەگەری لە سەر مرۆڤدا. بۆیە پەرتووکە بەناوبانگەکەی (شارەستانیەت وئاووهەوا) (54) لە سەر شێوەی چەند بنەمایەک دانرا بۆ شیکردنەوەی پێشکەوتن ودواکەوتنی شارستانی کۆمەڵگا مرۆییەکاندا. هەروەها بایەخی بە کاریگەری ناوە ناوە هاتنەوەی ووشکەسالیەکاندا وەک فاکتەرێک لە فاکتەرەکانی کاریگەری یەکێک لە توخمەکانی جوگرافیا سروشتی کە ئاووهەوایە لە سەر جوگرافیای مرۆیی ومێژوویی کیشوەری ئاسیادا. لە باوەڕی ئەودا سەرکەوتنی شارستانی وپیشەسازی ئەڵمانیا دەگەرێتەوە بۆ ئاووهەوا خۆش ودڵ رفێنەکەیەوە. ئەو بیرو رایانەش مایەی گفتوگۆ ورەخنە بوون لە نێوان جوگرافیناساندا و بە ناراست دانران(باللاواقعیە). ولە پەرتووکە تێکستیەکانی تریدا ئەوانەی بۆ خوێندن داینابوون پەرتووکی (بنەماکانی جوگرافیای مرۆیی) بوو، وبەرهەمە زانستیەکان فراوان ومەزن بوون وهەموویان جەختیان لە سەر کاریگەریەکانی ژینگەی سروشتی لە سەر کار وچاڵاکیەکانی مرۆڤ دەکرد (55).
    بەردەوامبوو لە سەر ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەکانی لەسەر کاریگەریە ژینگەییەکاندا تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم لە زانکۆیی (ییڵ)دا، هنتنگتۆن زانایەکی فرە بەرهەم بوو پەرتووکەکانی خەسڵتەکێکی مەرجعیان وەرگرتبوون و رووگە وپەناگەی داواکارانی زانست بوون، بە راستی خاوەن قوتابخانە بوو بەڵام نەک لە شوێنەکانی پشتیوانی کرد لە بابەتی (حەتمی) ژینگەییدا ئەوەی کەبنەمای هێڕش کردنە سەری بوو. هەر وەها لە توانادا نیە لە هەمان کاتدا نکۆڵی لە بایەخی ئاووهەوا وخاک وئاوو ودیاردەکانی رووی زەوی ناکرێت بۆ رەگەرزی مرۆییدا. لەگەڵ ئەوەشدا بەستنەوەی جۆراو جۆری هەڵس وکەوتی مرۆڤ بە جیاوازی بارودرخی ژینگەی سروشتیەوە بە کارێکی فرە رۆیی دادەنرێت ومایەی بە دڵ بوون نەبوو وناشێت لێی بێ دەنگ بی. لە بری ئەوەدا پێویستیەک هەبوو بە هۆشیاریەکی تایبەتەوە بەو فاکتەرە سروشتی وکولتوریانەی جۆراوجۆری ولەیەک جیاوازی رەگەزی مرۆیی پێکدەهێنن لە سەر گۆی زەویدا. ئەو رایەش پەسەند کرا لە نێو نێوەندە ئەکادیمیەکاندا لە بیستەکانی سەدەی بیستەمدا، بەڵکو بوو بە رای باوی ماوەی سییەکانیشی، لە بەر ئەوەی ئەوە زۆر جار ئەوە لە میانی پێشکەوتن وپەرەسەندنی سیستەمە زانستیەکاندا روودەدات بۆیە فێرکرنی جوگرافیایی لە قوتابخانە سەرەتایی وئامەدەییەکاندا تا ماوەیەک بەردەوامبوو لە سەر جەخت کردنەوە لە سەر چەندایەتی ژینگەییدا دەکرد لەو کاتەی لێکۆڵینەوە ئەکادیمیە زانکۆییەکان بە یەکجاری دەستیان لێی شووشت بۆوە ووازیان لێی هێنابوو.(56)